NOCLEGI
ROZKŁADY
Spacerem przez Twierdzę
Fot. Grzegorz Machaj
W minioną niedzielę ponad 20 osób ruszyło w blisko 12 kilometrową trasę zewnętrznym pierścieniem obrony Twierdzy Grudziądz. Start wyznaczono w Węgrowie, a metę w Owczarkach. O tym wyjątkowym szlaku opowiada grudziądzki przewodnik - Grzegorz Machaj.
REKLAMA
Daleko od centrum Grudziądza, w lasach i na polach, a także w pobliżu dróg wylotowych z miasta, dostrzec można duże betonowe budowle. Sama analiza rozmieszczenia poszczególnych obiektów nie wystarczy, aby zrozumieć rolę, jaką – w założeniu strategów wojskowych – miały odegrać w przypadku obrony Grudziądza. Pomoże w tym lektura literatury fachowej. Dzięki niej zwiedzający poznają okoliczności powstania twierdzy i dowiedzą się, jak przebiegała jej obrona w czasie działań wojennych. Niemcy, przewidując wybuch wojny w 1914 roku, przystąpili do rozbudowy twierdzy. Prace rozpoczęto równocześnie na obu brzegach Wisły w odległości od 6,5 do 9 km od środka twierdzy. Kontynuowano je w 1915 roku.
Lekcja historii
Trzon obrony stanowiły betonowe Schrony Piechoty (IR – Infanterieraum), tworzące szkielet fortyfikacji polowych. Niektóre z tych schronów znajdowały się na przedpolu pasa fortów, inne usytuowano w taki sposób, aby wzmacniały pierścień wewnętrzny fortów. Taką funkcję pełnił na przykład obiekt leżący na zachód od fortu Lasek Miejski. Pas schronów (w odróżnieniu od pierścienia wewnętrznego) przebiegał po obu stronach Wisły. Schrony piechoty – zgodnie z założeniem architektów – pełniły funkcję biernych schronów bojowych. Znajdowało się w nich kilka pomieszczeń. Jednym z nich było małe pomieszczenie kazamatowe flankujące – pełniące funkcję bojową i broniące fasady wejściowej schronu, a w czasach pokoju wykorzystywane jako latryna. Na przeciwległym skrzydle schronu znajdowała się zazwyczaj kuchnia, a obok niej – w niektórych schronach – także maszynownia i stacja pomp. W pobliżu schronów, które nie były wyposażone w pompownie, budowano tzw. stacje wodne (Wasserstation).
Pomieszczenia wentylowano w sposób mechaniczny, czerpnie powietrza osłaniała charakterystyczna perforowana płyta. Większość obiektów IR miało osiem komór, tylko nieliczne – pięć i sześć. Stropy pomieszczeń żołnierskich były przesklepione koliście i wzmocnione blachą falistą. Korytarz wzdłuż fasady wzmacniały poprzeczne pasy lekko pofalowanej blachy. Duże schrony piechoty mogły pomieścić do osiemdziesięciu żołnierzy i oficerów. Schrony wzniesiono w takich miejscach, aby nie były zbyt widoczne – po przysypaniu ziemią i zamaskowaniu zielenią trudno je było wypatrzeć od strony przedpola. Nie wiadomo dokładnie, ile schronów zbudowano wokół Grudziądza. Do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić położenia około czterdziestu, a być może nawet pięćdziesięciu z nich. Większość obiektów pierścienia zewnętrznego zachowała się w dobrym stanie i można je bez przeszkód zwiedzać. Jednak nie wszystkie. Niektóre pełnią funkcje magazynów, inne – wysadzone w powietrze – przetrwały w postaci ruin i nie są zbyt atrakcyjne dla typowego turysty.
Warto dodać, że w pobliżu dużych schronów piechoty budowano małe schrony bierne, jedno- lub dwukomorowe o sklepieniu wzmocnionym podłużnymi pasmami blachy lub blachą falistą. Wykorzystywano je jako wartownie, miejsca dowodzenia, stacje wodne, pomieszczenia obserwatorów artylerii z towarzyszącymi wieżami obserwacyjnymi, szamba, schrony amunicyjne, cysterny. Na lewym brzegu Wisły przetrwały prawie wszystkie. Jedynie schrony piechoty IR 6 i IR 9 oraz schron dowodzenia zostały całkowicie zburzone i nie ma po nich śladu. Zasypano schron piechoty IR 11, schron IR 13 i stację wodną. Inne obiekty, takie jak stacje wodne, wieże obserwacyjne, stanowisko dowodzenia, wartownie, szamba oraz schron amunicyjny i schrony cystern, można dziś zobaczyć na szlakach turystycznych na prawym i lewym brzegu Wisły – w zewnętrznym pierścieniu twierdzy grudziądzkiej.
Wyjątkowy szlak
Zewnętrzny pierścień obronny dawnej twierdzy Grudziądz zasługuje na uwagę, ponieważ stanowi jedno z największych – nie tylko w regionie kujawsko-pomorskim – zespołów schronów biernych piechoty i fortecznych urządzeń technicznych, które powinno zostać objęte należytą ochroną. I tak wracając do teraźniejszości przeszliśmy trasę ok. 12 km zaczynając od IR 7 doszliśmy do IR 17. A poniżej trochę szczegółów na temat lokalizacji, stanu zachowania i budowy.
IR7 - Schron piechoty z 1914 r. zlokalizowany w zapolu wydmy. Miał 6 komór i latrynę na lewym skrzydle. Wysadzony w nieznanym okresie. W terenie można odnaleźć nieliczne relikty ścian. Wartownia ok. 150 m na południe od IR7, ma 1 komorę. Strop płaski, wykonany z płatów blachy falistej. Stan zachowania jest dobry, znajduje się na południe od szpitala w Węgrowie, przy szosie do Radzynia Chełmińskiego, w lesie na południe od ulicy Warszawskiej.
IR8 - położony na płaskim, podmokłym terenie, dlatego nie było możliwe ulokowanie w wykopie, obsypany nasypem ziemnym. Obiekt dzierżawiony przez rolnika, położony na południe od centrum wsi Węgrowo w obrębie zabudowań na posesji prywatnej.
IR11 - na wzgórzach wysoczyzny znajdują się ruiny IR 11, prawdopodobnie 8 – komorowy, znajduje się na wschód od Węgrowa, na skraju lasu.
IR12 - Położony na południe od IR11, w zapolu wzgórza, w wykopie ziemnym. Nie posiadał kaponiery. Został całkowicie zasypany w 2003r.
IR13 - Zlokalizowany na terenie byłego folwarku Wielkie Lniska, nad stawem, okresowo podtapiany przez wody gruntowe. Obiekt 8 - komorowy z fasadą płaską, nie posiada kaponiery. Stan zachowania jest dobry.
IR14 - Położony w wykopie, 8 - komorowy z płaską fasadą, nie posiadał kaponiery. W 2006r. prawie całkowicie zasypany, strop używany jako podstawa do magazynowania słomy, znajduje się na północ od Wielkich Lnisk (na wschód od drogi do Grabowca), na rozległym polu, dojście zamienione w dzikie wysypisko śmieci.
IR15 - posiada 8 komór i kaponierę na lewym skrzydle, systematycznie zasypywany, położony na zachód od drogi do Grabowca.
IR16 - na zachód od Grabowca, w wykopie na kulminacji wzgórza. Nie posiada kaponiery. Stan zachowania jest dobry.
IR17 - położony na północ od Grabowca, na skarpie rzeki Osy, w wykopie, wysadzony, ruina czytelna. Schron jest nietypowy, ma zwiększoną ilość komór do 9.
Na koniec dobra wiadomość dla kolekcjonerów odznak, gdyż zwiedzając obiekty Twierdzy Grudziądz, spełnia się warunki do zdobycia Odznaki Krajoznawczej „Miłośnik Twierdzy Grudziądz”. Następna wyprawa za dwa tygodnie, zwiedzamy dalszy odcinek zewnętrznego pierścienia obrony FG (Festung Graudenz). Zapraszamy!
Źródło: Internet – opracował Grzegorz Machaj.
Lekcja historii
Trzon obrony stanowiły betonowe Schrony Piechoty (IR – Infanterieraum), tworzące szkielet fortyfikacji polowych. Niektóre z tych schronów znajdowały się na przedpolu pasa fortów, inne usytuowano w taki sposób, aby wzmacniały pierścień wewnętrzny fortów. Taką funkcję pełnił na przykład obiekt leżący na zachód od fortu Lasek Miejski. Pas schronów (w odróżnieniu od pierścienia wewnętrznego) przebiegał po obu stronach Wisły. Schrony piechoty – zgodnie z założeniem architektów – pełniły funkcję biernych schronów bojowych. Znajdowało się w nich kilka pomieszczeń. Jednym z nich było małe pomieszczenie kazamatowe flankujące – pełniące funkcję bojową i broniące fasady wejściowej schronu, a w czasach pokoju wykorzystywane jako latryna. Na przeciwległym skrzydle schronu znajdowała się zazwyczaj kuchnia, a obok niej – w niektórych schronach – także maszynownia i stacja pomp. W pobliżu schronów, które nie były wyposażone w pompownie, budowano tzw. stacje wodne (Wasserstation).
Pomieszczenia wentylowano w sposób mechaniczny, czerpnie powietrza osłaniała charakterystyczna perforowana płyta. Większość obiektów IR miało osiem komór, tylko nieliczne – pięć i sześć. Stropy pomieszczeń żołnierskich były przesklepione koliście i wzmocnione blachą falistą. Korytarz wzdłuż fasady wzmacniały poprzeczne pasy lekko pofalowanej blachy. Duże schrony piechoty mogły pomieścić do osiemdziesięciu żołnierzy i oficerów. Schrony wzniesiono w takich miejscach, aby nie były zbyt widoczne – po przysypaniu ziemią i zamaskowaniu zielenią trudno je było wypatrzeć od strony przedpola. Nie wiadomo dokładnie, ile schronów zbudowano wokół Grudziądza. Do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić położenia około czterdziestu, a być może nawet pięćdziesięciu z nich. Większość obiektów pierścienia zewnętrznego zachowała się w dobrym stanie i można je bez przeszkód zwiedzać. Jednak nie wszystkie. Niektóre pełnią funkcje magazynów, inne – wysadzone w powietrze – przetrwały w postaci ruin i nie są zbyt atrakcyjne dla typowego turysty.
Warto dodać, że w pobliżu dużych schronów piechoty budowano małe schrony bierne, jedno- lub dwukomorowe o sklepieniu wzmocnionym podłużnymi pasmami blachy lub blachą falistą. Wykorzystywano je jako wartownie, miejsca dowodzenia, stacje wodne, pomieszczenia obserwatorów artylerii z towarzyszącymi wieżami obserwacyjnymi, szamba, schrony amunicyjne, cysterny. Na lewym brzegu Wisły przetrwały prawie wszystkie. Jedynie schrony piechoty IR 6 i IR 9 oraz schron dowodzenia zostały całkowicie zburzone i nie ma po nich śladu. Zasypano schron piechoty IR 11, schron IR 13 i stację wodną. Inne obiekty, takie jak stacje wodne, wieże obserwacyjne, stanowisko dowodzenia, wartownie, szamba oraz schron amunicyjny i schrony cystern, można dziś zobaczyć na szlakach turystycznych na prawym i lewym brzegu Wisły – w zewnętrznym pierścieniu twierdzy grudziądzkiej.
Wyjątkowy szlak
Zewnętrzny pierścień obronny dawnej twierdzy Grudziądz zasługuje na uwagę, ponieważ stanowi jedno z największych – nie tylko w regionie kujawsko-pomorskim – zespołów schronów biernych piechoty i fortecznych urządzeń technicznych, które powinno zostać objęte należytą ochroną. I tak wracając do teraźniejszości przeszliśmy trasę ok. 12 km zaczynając od IR 7 doszliśmy do IR 17. A poniżej trochę szczegółów na temat lokalizacji, stanu zachowania i budowy.
IR7 - Schron piechoty z 1914 r. zlokalizowany w zapolu wydmy. Miał 6 komór i latrynę na lewym skrzydle. Wysadzony w nieznanym okresie. W terenie można odnaleźć nieliczne relikty ścian. Wartownia ok. 150 m na południe od IR7, ma 1 komorę. Strop płaski, wykonany z płatów blachy falistej. Stan zachowania jest dobry, znajduje się na południe od szpitala w Węgrowie, przy szosie do Radzynia Chełmińskiego, w lesie na południe od ulicy Warszawskiej.
IR8 - położony na płaskim, podmokłym terenie, dlatego nie było możliwe ulokowanie w wykopie, obsypany nasypem ziemnym. Obiekt dzierżawiony przez rolnika, położony na południe od centrum wsi Węgrowo w obrębie zabudowań na posesji prywatnej.
IR11 - na wzgórzach wysoczyzny znajdują się ruiny IR 11, prawdopodobnie 8 – komorowy, znajduje się na wschód od Węgrowa, na skraju lasu.
IR12 - Położony na południe od IR11, w zapolu wzgórza, w wykopie ziemnym. Nie posiadał kaponiery. Został całkowicie zasypany w 2003r.
IR13 - Zlokalizowany na terenie byłego folwarku Wielkie Lniska, nad stawem, okresowo podtapiany przez wody gruntowe. Obiekt 8 - komorowy z fasadą płaską, nie posiada kaponiery. Stan zachowania jest dobry.
IR14 - Położony w wykopie, 8 - komorowy z płaską fasadą, nie posiadał kaponiery. W 2006r. prawie całkowicie zasypany, strop używany jako podstawa do magazynowania słomy, znajduje się na północ od Wielkich Lnisk (na wschód od drogi do Grabowca), na rozległym polu, dojście zamienione w dzikie wysypisko śmieci.
IR15 - posiada 8 komór i kaponierę na lewym skrzydle, systematycznie zasypywany, położony na zachód od drogi do Grabowca.
IR16 - na zachód od Grabowca, w wykopie na kulminacji wzgórza. Nie posiada kaponiery. Stan zachowania jest dobry.
IR17 - położony na północ od Grabowca, na skarpie rzeki Osy, w wykopie, wysadzony, ruina czytelna. Schron jest nietypowy, ma zwiększoną ilość komór do 9.
Na koniec dobra wiadomość dla kolekcjonerów odznak, gdyż zwiedzając obiekty Twierdzy Grudziądz, spełnia się warunki do zdobycia Odznaki Krajoznawczej „Miłośnik Twierdzy Grudziądz”. Następna wyprawa za dwa tygodnie, zwiedzamy dalszy odcinek zewnętrznego pierścienia obrony FG (Festung Graudenz). Zapraszamy!
Źródło: Internet – opracował Grzegorz Machaj.
PRZECZYTAJ JESZCZE
